این گزارش به بررسی تغییرات حوزه‌ کار و تأمین اجتماعی در جهان پس از کرونا می‌پردازد. در این گزارش تغییرات کسب‌وکار پس از کرونا و اشکال جدید کاری را که هم‌اکنون نیز در برخی مشاغل مشاهده می‌شوند، با تمرکز بر آیندۀ شیوه‌های کاری با محوریت دورکاری و تأثیر تغییرات فن‌آوری بر شیوه‌های جدید در جهان بررسی شده است. سپس، چشم‌اندازهای تأمین اجتماعی و حمایت شغلی و آسیب‌شناسی وضعیت شاغلین در دوران کرونا، مستمری و مزایای بازنشستگی در دوران پساکرونا و بسته‌های حمایتی دولتی شامل مشاغل رسمی و غیررسمی مورد بحث قرار گرفته است. لذا، این گزارش قصد دارد چند مسئلۀ مهم کار و تأمین اجتماعی را مطرح کند: 1) تغییرات کسب‌وکار؛ 2) سیاست‌های حمایتی دولت؛ 3) چشم‌اندازها و سناریوها و پیشنهادات.

1- تغییرات کسب‌وکار: در این قسمت تمرکز بر آیندۀ شیوه‌های کاری با محوریت دورکاری و تأثیر تغییرات فن‌آوری بر شیوه‌های جدید در جهان پساکرونا است.

• دورکاری: یکی از پرسش‌های اصلی پس از همه‌گیری این است که آیا دورکاری در عصر پساکرونا به شیوۀ کاری غالب تبدیل خواهد شد. نتایج مطالعات جهانی نشان می‌دهد بیش از 60 درصد کارکنان بعد از کرونا نمی‌توانند شیوۀ دورکاری را ادامه بدهند و بسیاری از کارگران خدماتی حتماً باید در محل کار حاضر باشند. بعید است هرگز صاحبان مشاغلی نظیر نظارت بر خط تولید، خدمات‌رسانی به مشتریان و خدمات سلامت و بهداشت دورکاری را تجربه کنند. این آمار برای کشورهای در‌حال‌توسعه احتمالاً از این هم بیشتر است، زیرا امکان استفاده از فن‌آوری و زیرساخت‌های ارتباطی به‌مراتب پایین‌تر است. برمبنای یافته‌های این پژوهش، ممکن است بعد از کرونا برخی سازمان‌ها از کارکنان خود بخواهند وظایف خود را دو روز در هفته در خانه و به‌صورت دورکاری انجام دهند، اما در همین مورد نیز میان مدیران و رؤسا اجماع وجود نداشته است. برخی مدیران نسبت به پیامدهای پیش‌بینی‌ناپذیر شیوه‌های ترکیبی نگران‌‌اند.
• آیندۀ کار و فن‌آوری‌: مجمع جهانی اقتصاد^[1] اوایل سال 2020 مصادف با همه‌گیری بر لزوم وقوع انقلابی در مهارت‌ها تأکید کرد. برآوردها نشان می‌دهد با ظهور فن‌آوری‌های جدید و فرایندهای اتوماسیون تا سال 2030 نزدیک به یک میلیارد نفر در جهان نیاز به بازآموزی و یادگیری مهارت‌های جدید شغلی دارند؛ بنابراین، فقط در سال 2022 نزدیک به 133 میلیون شغل جدید در اقتصادهای صنعتی برای تأمین نیازهای «انقلاب صنعتی چهارم»^[2] ایجاد خواهد شد. سناریوی دیگر نشان می‌دهد قصور در انجام تصمیم‌گیری‌های مقتضی موجب می‌شود طی دهۀ آینده تولید ناخالص داخلی بالغ بر 11.5 تریلیون دلار آمریکا در کشورهای جی 20^[3] افت کند.

2- سیاست‌های حمایتی دولت: آمارها نشان می‌دهد دولت همچنان اصلی‌ترین نقش را در بحران‌های عمومی ایفا می‌کند و مردم از دولت انتظار بالایی برای حمایت‌های اجتماعی دارند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد حتی قبل از شیوع کرونا نیز نوعی تمایل عمومی به حمایت دولتی فزاینده در شرایط سخت و دشوار وجود داشت. در مطالعات انجام‌شده در 11 کشور جهان، اسپانیا با 53 درصد و مالزی با 12 درصد به‌ترتیب بیشترین و کمترین انتظار را برای جلب حمایت‌های دولتی در مواقع بحرانی داشته‌اند؛ در این نظرسنجی بعد از دولت، بیمه‌ها و سپس کارفرمایان در رده‌های بعدی قرار دارند.

 سیاست‌های حمایتی^[4] با هر دستورالعمل و شیوۀ اجرایی خاصی، باید دو هدف اصلی را دنبال کنند:

• ارتقای شاخص‌های سلامت کارکنان و افراد تحت‌تکفل آن‌ها: کارکنان و شاغلین و خانواده‌هایشان باید از طریق بیمه‌های سلامت جسمی و روانی در مقابل آسیب‌های بیماری کرونا در امان باشند. شاخص‌های سلامت کارکنان در محل کار و دیگر محیط‌ها باید از طرف دولت، بخش خصوصی و دیگر نهادهای مرتبط دائماً تحت‌نظر باشد که نیازمند همکاری همه‌جانبۀ نهادهای دولتی، بخش خصوصی و نهادهای مدنی است.
• حمایت‌های مالی در هر دو بخش عرضه و تقاضا: برنامه‌های مالی همه‌جانبه برای حمایت از نیروی کار باید تقاضای بازار کار را مدنظر داشته باشد و درعین‌حال زنجیره‌های تأمین را نیز در برابر شوک‌های ناگهانی مقاوم نگه دارد. در این خصوص نیاز جدی به بازبینی قراردادهای کاری احساس می‌شود. در شرایطی که آزادکاری، خوداشتغالی و اقتصاد کارمزدی به شیوه‌های رایج کاری تبدیل شده‌اند، رهاکردن این بخش عظیم نیروی کار یا در بهترین حالت گزینۀ بیمه‌های اختیاری به‌هیچ‌وجه پاسخگوی مطالبات و نیازهای بازار کار نیست. یکی از راهکارهای عملیاتی با قابلیت اجرای سریع، طرح الزام کارفرمایان به بیمۀ اجباری ضمن عقد قراردادهای موقت پروژه‌ای و کارمزدی (از یک ماه به بالا) است. سیستم‌های جدید پردازش اطلاعات نظیر بلاک‌چِین^[5] در شرکت‌های بیمه می‌توانند به‌راحتی این امکان را فراهم کنند که قراردادهای بسیارکوتاه‌مدت نیز به‌سرعت مشمول پرداخت بیمه شوند. در بخش عرضه نیز بسته‌های حمایتی مالی و کالایی می‌توانند ناتوانی خانواده‌ها در دسترسی به کالاهای اساسی و خدمات عمومی را کاهش دهند.

3- چشم‌اندازها و سناریوهای آیندۀ کار

 این بحران ما را وادار کرد دکمۀ تنظیم مجدد برنامه‌های جهان را بفشاریم و برای ورود به دنیایی عادلانه‌تر مهیا شویم. این مهم فقط در سایۀ نوعی قرارداد اجتماعی جدید امکان‌پذیر است. صد سال پیش، رهبران جهان با تأسیس سازمان بین‌المللی کار (1919) و بیانیۀ فیلادلفیا[6] (1944) چشم‌انداز جدیدی برای تحقق پیمان‌ها ایجاد کردند، اما بحران مالی سال 2008 نشان داد، این قراردادها قادر به جلوگیری از چالش‌های اجتماعی و اقتصادی پیش‌آمده نبودند و درنتیجه، نابرابری‌ها عمیق‌تر و سهم نیروی کار از رشد اقتصادی کمتر شد. یکی از مهم‌ترین مسائل در قراردادهای اجتماعی جدید، وضعیت اقتصاد غیررسمی است و در قرارداد جدید، جای ضمانت‌های اجرایی در حوزۀ اقتصادهای غیررسمی به‌شدت خالی است. کرونا نشان داد، نادیده‌گرفتن کسب‌وکارهای غیررسمی به‌خطرانداختن جان میلیون‌ها نفر در جهان است؛ زیرا این کسب‌وکارها از کم‌ترین امکانِ پوشش بیمه و خدمات حمایتی برخوردارند. روندها نشان از جهانی‌شدنِ بیش‌ازپیش در دهه‌های آینده می‌دهد، دراین­صورت سهم کسب‌وکارهای آزاد و مشاغل غیررسمی نباید فقط ادغام ناعادلانه در شرکت‌های بزرگ یا نابودی باشد و این مشاغل نیز باید به‌مانند مشاغل رسمی پایگاه اطلاعات داده و دسترسی‌ مناسب به خدمات تأمین اجتماعی داشته باشند.

ایدۀ نادیده‌گرفتن مشاغل غیررسمی و محول‌کردن همۀ هزینه‌های تأمین اجتماعی به این افراد سال‌ها است که با شکست مواجه شده است؛ بنابراین بهترین کار به‌ویژه پس از این بحران این است که بازجذب^[7] این مشاغل در بازار کار رسمی در قرارداد اجتماعی جدید گنجانده شود. وقت آن رسیده است که در قرارداد اجتماعی جدید با تجدیدنظر در ماهیت کسب‌وکارها، بسیاری از مشاغل به‌ظاهر غیررسمی، رسمی شوند و دسته‌بندی‌‌های طردکننده تاحدامکان حذف شوند.

در چشم‌انداز کلی آینده می‌توان تصویر جهانی را دید که مهم‌ترین ویژگی‌هایش عبارت‌ است از:

• حوزۀ تأمین اجتماعی باید به کارکنان اقتصاد غیررسمی بسط پیدا کند.
• دولت‌ها، کارفرمایان و شرکت‌های بیمه‌ در تعامل با یکدیگر، تقاضاهای فزایندۀ مزایای بیمه را برای همۀ کارکنان و بیمه‌شدگان فراهم می‌سازند.
• کارکنان آسیب‌پذیر که تحت پوشش برنامه‌های حفظ مشاغل و بیمۀ بیکاری نیستند، در دورۀ بیکاری تحت حمایت‌های دولتی قرار می‌گیرند.
• کارکنانِ ماهر همیشه در تلاش برای ارتقای شاخص‌های بهزیستی (مالی، روانی، اجتماعی و شخصی) هستند.
• پیشرفت در فن‌آوری به‌جای تهدید برای از دست‌دادن شغل، به تقویت توان بالقوۀ افراد حین کار کمک می‌کند.

باوجوداین، سناریوها در اغلب موارد بازگوکنندۀ غلبۀ نوعی چشم‌انداز کوتاه‌مدت و دوری از آینده‌نگری در بازار کار و بخش خصوصی و حتی سازمان‌های زیرمجموعۀ دولتی است. سناریوی مطلوب نیز این است که بیمه‌های اجباری از طرف کارفرمایان (در هردو بخش خصوصی و عمومی) برای همۀ مشاغل اعم از رسمی و غیررسمی عمومی شود. قراردادها هرچقدر هم کوتاه‌مدت (یک‌ماهه و طولانی­تر) باید کارفرما را متعهد کند به این‌که در سراسر این دوره، فرد ملزم به انجام پروژه یا کار (کارگزار) از خدمات بیمۀ اجباری مبتنی بر قرارداد بهره‌مند شود. برخی از مهم‌ترین سناریوهای محتمل را می‌توان این‌گونه برشمرد:

• تقاضا برای دیجیتالی‌شدن و گسترش زیرساخت‌های ارتباطی بسیار بیشتر خواهد شد.
• تقاضا برای قراردادهای پیمانکاری، کار کارمزدی^[8]، آزادکاری^[9] و دورکاری^[10] افزایش سرسام‌آور خواهد داشت.
• ترکیب‌های شغلی جدید با مشاغلی که در ایام کرونا از بین رفته‌اند همخوانی نخواهند داشت و شغل‌های جدید به‌وجود خواهند آمد.
• نیاز بازار کار برای مشاغل عمدتاً یدی، غیرشناختی، غیرفنی و بی‌نیاز از مهارت‌های دیجیتالی کم­تر خواهد شد و به‌تبع آن مشاغل مبتنی بر مهارت­های دیجیتالی و شناختی و نیز نیازمند به روحیۀ خاص و متناسب با حرفۀ مدنظر افزایش می‌یابند.
• کسب‌وکارهای کوچک که به‌شدت تحت‌تأثیر کووید-19 قرار گرفته‌اند، با افزایش اتوماسیون آسیب‌های جبران‌ناپذیری خواهند دید.
• افراد کم‌درآمد و کم‌سواد در دهۀ پیش‌رو در معرض بیشترین آسیب شغلی خواهند بود و به‌تبع آن در صورت بی‌توجهی نهادهای ذی‌ربط، شکاف درآمدی و نابرابریِ ناشی از آن افزایش بی‌سابقه‌ای خواهد داشت.

بر این اساس، پیشنهادات آتی به شرح زیر خواهند بود:

• نیاز کارکنان به بازآموزی در سراسر عمر کاری، مستلزم زیرساخت‌های جدید است که باید عملیاتی شوند.
• برای حمایت از کارکنان در دوران پساکرونا، باید بین دولت، کارفرما و تأمین‌کنندگان مزایا باید قراردادهای جدیدی شکل بگیرد.

[1]. the World Economic Forum (WEF)

[2]. Fourth Industrial Revolution

[3]. G20

[4].protection policy

[5]. Blockchain

[6]. Declaration of Philadelphia

[7]. inclusion

[8]. Gig working

[9]. Freelancing

[10]. Remote working