نخستین رویداد از برنامه‌های هفته پژوهش موسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی، شنبه 22 آذر 1404، با نشست نقد و بررسی کتاب «اجماع لندن» در این موسسه برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی موسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی، در این نشست که با استقبال جمع پرشماری از علاقه‌مندان مواجه شد، «سالار کاشانی» معاون پژوهشی موسسه عالی پژوهش در ابتدا با قدردانی از صاحبنظران و کارشناسان دنبال کننده برنامه های هفته پژوهش ابن موسسه، این سطح از مشارکت را نشانه‌ای از علاقه‌ فراوان به برگزاری نشست‌های گفتمان‌سازی دانست.

وی در بخش اصلی سخنان خود با اشاره به فضای گفتمانی حاکم بر جامعه دانشگاهی و سیاست‌گذاران کشور گفت:در حالی که رویکرد و بسته واحدی در گفتمان رسمی وجود دارد، اما در واقعیت و در عرصه عمل، این وحدت و یکپارچگی دیده نمی‌شود.

کاشانی اظهار کرد: هدف ما در این سلسله نشست‌ها، واکاوی دقیق‌تر در برنامه های سیاست‌گذاری است.

معاون پژوهشی موسسه عالی پژوهش تأمین اجتماعی با بیان اینکه «اجماع لندن» برای خوانشی انتقادی انتخاب شده است، تصریح کرد: میل غالب در برخی دولت ها، عقب‌نشینی و شانه خالی کردن از مسئولیت‌هاست. ما این کتاب را محور قرار دادیم تا بتوانیم در مورد گفتمان‌های جایگزین در این زمینه بیشتر گفت‌وگو و ترویج کنیم.

کاشانی در پایان از برنامه‌ریزی برای ادامه این بحث در قالب 8 جلسه تخصصی خبر داد و افزود: قرار است این کتاب با حضور صاحب‌نظران و کارشناسان حوزه‌های اقتصاد، جامعه‌شناسی و سیاست‌گذاری اجتماعی و...‌ مورد بررسی عمیق قرار گیرد تا شاید بتوانیم مبانی سیاست‌های مبتنی بر «اجماع لندن» را ترویج کنیم.

به گزارش تامین 24،وحید میره‌بیگی، دبیر این نشست در آغاز جلسه اعلام کرد که  این اولین گردهمایی از مجموعه گفت‌وگوهایی است که موسسه عالی پژوهشی تأمین اجتماعی با هدف معرفی، واکاوی نقاط قوت و ضعف، و بررسی دلالت‌های کتاب «اجماع لندن» برای جامعه ایران ترتیب داده است. ما در اینجا می‌خواهیم به پیام اصلی کتاب، نکات درست و همچنین اشتباهات یا سکوت‌های آن بپردازیم.

میره‌بیگی در بخشی از مقدمه خود، به اهمیت مدرسه اقتصاد و علوم سیاسی لندن (LSE) به عنوان ناشر کتاب اشاره کرد و گفت: این دانشگاه که حدود 130 سال پیش تأسیس شده، یک کانون آکادمیک معتبر جهانی است و بیش از 20 برنده جایزه نوبل از جمله هایک و آمارتیاسن با آن پیوند داشته‌اند. LSE همواره میزبان تقاطع اندیشه‌های بزرگ از بازارگرایی تا نهادگرایی، بوده است.

او خاستگاه فکری کتاب را ریشه‌دار در سنت اصلاح‌طلبی تدریجی دانست و توضیح داد: بنیان‌گذاران این دانشگاه معتقد بودند باید با استراتژی گام‌به‌گام و بدون انقلاب، به سوی عدالت اجتماعی حرکت کرد. کتاب «اجماع لندن» نیز در امتداد همین نگرش، به نقد جدی «اجماع واشنگتن»-که نماد سیاست‌های نئولیبرالی است-پرداخته و گزینه‌های جایگزینی ارائه می‌دهد.

دبیر نشست در تشریح محورهای کلیدی کتاب تأکید کرد: این کتاب برخلاف پارادایم رایج، «انسان اجتماعی» را به جای «انسان اقتصادی» در مرکز تحلیل قرار می‌دهد. به عبارت دیگر، فرد در شبکه‌ای از روابط اجتماعی و نهادی عمل می‌کند و کنش‌های او صرفاً معطوف به بیشینه‌سازی سود نیست.

وی افزود: نویسندگان کتاب صراحتاً بیان می‌کنند که هر سیاست اقتصادی باید نخست از منظر تأثیرش بر انسجام و همبستگی اجتماعی ارزیابی شود. آن‌ها می‌کوشند عدالت را هم‌تراز با معیار کارایی قرار دهند و هستی‌شناسی نئولیبرالیسم را تا حدی بازسازی کنند.

تحلیل تاریخ اقتصاد جهانی و اجماع لندن

سمانه گلاب، دکترای اقتصاد در ادامه این  نشست به ارائه تحلیلی پرداخت. وی ابتدا به رویدادهای بازه 1914 تا 1945 شامل جنگ جهانی اول، انقلاب روسیه، بحران بزرگ اقتصادی و ظهور فاشیسم اشاره کرد و توضیح داد که در این دوره، اجرای سیاست‌های کینزی از طریق افزایش هزینه‌های دولت و کاهش نرخ بهره، به ایجاد شغل و بازگشت رشد انجامید.

وی سپس دوره 1945 تا 1973 را به عنوان «عصر طلایی» معرفی کرد که با بازسازی پس از جنگ، ایجاد نهادهای بین‌المللی و سیاست‌های رفاهی همراه بود و نتیجه آن رشد اقتصادی بی‌سابقه، بیکاری نزدیک به صفر، توسعه فناوری و گسترش طبقه متوسط شد.

گلاب در ادامه به ظهور «اجماع واشنگتن» در دهه 1980 و اصولی مانند خصوصی‌سازی، آزادسازی مالی و مقررات‌زدایی پرداخت و پیامدهای جهانی پس از آن را برشمرد که شامل بحران مالی 2008، افزایش نابرابری‌ها، قطبی‌شدن سیاسی و پاندمی بود.

وی تاکید کرد که نوع رشد اقتصادی مهم‌تر از صرف افزایش تولید ناخالص داخلی است و توزیع عادلانه در مرحله تولید باید مورد توجه قرار گیرد.

این تحلیل‌گر اقتصادی تاب‌آوری در برابر شوک‌ها را نیازمند سیاست مالی فعال و شبکه‌های ایمنی اجتماعی دانست و بیان کرد که اقتصاد خوب بدون سیاست خوب و مشروعیت سیاسی ممکن نیست.

گلاب در پایان، بر اصل «دولت توانمند» با سه ظرفیت حقوقی، اداری و اجرایی تاکید کرد و هشدار داد که ضعف دولت به ناکارآمدی بازارها و گسترش فساد می‌انجامد.

نگاه کتاب به علوم اجتماعی، «لوکس» و «دست‌دوم» است

نیما شجاعی، جامعه‌شناس در ادامه نشست با اشاره به محتوای کتاب، اظهار کرد: به نظر من نگاه کتاب به علوم اجتماعی و سیاست عمومی، یک نگاه دست‌دومی است. هرجا اقتصاددانان در سیاست‌ها با چالش مواجه می‌شوند، میانبری می‌زنند و به سراغ جامعه‌شناسی یا مردم‌شناسی می‌آیند.

شجاعی بخش دوم کتاب (از اصل چهارم به بعد) را جذاب‌تر ارزیابی کرد و گفت: مشکلات حوزه سیاست‌گذاری بیش از آنکه اقتصادی باشند، اجتماعی هستند. با این حال، مشخص نیست که فرض «انسان اجتماعی» که در کتاب مطرح شده، چقدر به لحاظ هستی‌شناسی در اولویت و جاری است. به نظر می‌رسد تلاش در این زمینه ضعیف بوده است.

وی با مرور تاریخی به «اجماع واشنگتن» (1989) اشاره کرد که شامل بسته‌های سیاستی بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول مانند کوچک‌سازی دولت و آزادسازی بود و گفت: اجرای این سیاست‌ها در دوره‌هایی مانند پس از دولت هاشمی در ایران، با افزایش نابرابری افسارگسیخته همراه بود و متأسفانه بخشی از بدنه تئوریک علوم اجتماعی نیز از آن حمایت کرد.

این جامعه‌شناس نقطه قوت کتاب را تأکید آن بر «توانمندسازی دولت» دانست و افزود: کتاب برخلاف اجماع واشنگتن، بر نقش و توانایی دولت برای اجرای سیاست‌های رفاهی، مانند حل بحران صندوق‌های بازنشستگی، تأکید می‌کند. این رویکرد در قالب جریانی در دانشگاه هاروارد و با عنوان «توانمندسازی دولت» دنبال شده و در برخی کشورها موفقیت‌آمیز بوده است.

شجاعی سپس نقد اصلی خود را اینگونه مطرح کرد: با وجود این نقاط قوت، به نظر من در این کتاب یک نگاه لوکس و حداقلی به جامعه‌شناسی وجود دارد. کتاب هرچند به مفاهیمی مانند انسجام اجتماعی، تاب‌آوری و محیط‌زیست می‌پردازد، اما فرآیند و مکانیزم اجرایی کردن آنها را به روشنی بیان نمی‌کند. مثلاً بر مالیات‌ستانی به عنوان بخشی از توانمندسازی دولت تأکید می‌شود، اما چگونگی انجام آن در شرایط مختلف توضیح داده نمی‌شود.

وی با بیان استعاره «قطب‌نما» که در کتاب برای سیاست‌گذاری به کار رفته است، هشدار داد: این کتاب نباید به مثابه وحی منزل و نسخه نهایی برای حل همه مشکلات ایران تلقی شود. ما در دهه‌های گذشته شاهد بودیم که چگونه بسته سیاستی اجماع واشنگتن به افزایش 56 برابری نابرابری بین کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه انجامید. باید مراقب باشیم که در دام چالش مشابه با نسخه‌های جدید نیفتیم.

شجاعی در بخش پایانی تأکید کرد: نظریه در خدمت مسأله است. باید از فرصت بررسی این کتاب برای بحث کاربردی و مصداقی، مثلاً در حوزه صندوق‌های بازنشستگی یا انرژی در ایران، استفاده کرد و صرفاً به بحث نظری اکتفا نکرد.

این کتاب، یک «سرمایه‌داری سرعقل‌آمده» است

فرشید یزدانی، کارشناس تأمین اجتماعی در ادامه نشست با بیان نکات انتقادی خود، این اثر را نماینده‌ای از یک جریان فکری اصلاح‌طلب در دل اقتصاد جریان اصلی خواند.

وی با اشاره به محتوای کتاب گفت: به نظر من، اجماع لندن شبیه یک سرمایه‌داری سرعقل‌آمده است. نویسندگان کتاب، با نقد و آسیب‌شناسی جریان مسلط اقتصادی سعی کرده‌اند مسیر متفاوتی را پیشنهاد دهند. این رویکرد اصلاح‌گرایانه، خودش نکته مثبتی است.

یزدانی در عین حال، به یکی از ادعاهای کلیدی کتاب مبنی بر جایگزینی «انسان اجتماعی» به جای «انسان اقتصادی» انتقاد وارد کرد و گفت: من در مطالعه متن، آن «انسان اجتماعی» که اشاره شده را به وضوح نیافتم. خود کتاب بارها تأکید می‌کند که بحثش ذاتاً اقتصادی است. به نظر می‌رسد تعدیل و اصلاحی که منجر به شکل‌گیری اجماع لندن پس از اجماع واشنگتن شده، بیشتر ناشی از پذیرش این واقعیت است که اقتصاد در بستر اجتماع معنا می‌یابد، نه جایگزینی بنیادین انسان اقتصادی.

این کارشناس با حفظ نگاه انتقادی، به ظرفیت‌های کاربردی کتاب برای ایران اشاره کرد: با وجود همه نقدها، این کتاب نکات مهمی دارد که برای کشور ما می‌تواند مفید باشد. مهم‌ترین نکته، ایجاد فضایی برای گفتگو و دفاع از «شرایط خاص هر کشور» است. کتاب بر رویکرد اقتضایی تأکید می‌کند و می‌گوید سیاست‌ها باید با توجه به مقتضیات محلی و ملی طراحی شوند، نه این که یک نسخه جهانی واحد برای همه پیچیده شود.

وی افزود: تأکید کتاب بر «دولت توانمند» به جای «دولت کوچک»، و همچنین نقش دادن به جامعه مدنی در کنار دولت و بخش خصوصی، در مقابل ایده خودتنظیم‌گری بازار محض، از دیگر نقاط قوت و قابل تأمل این اثر است.

یزدانی در پایان با اشاره به تفاوت اجرای سیاست‌های نئولیبرال در ایران با الگوی اصلی، گفت: اصول دهگانه اجماع واشنگتن مثل آزادسازی و خصوصی‌سازی، در ایران به شکلی خاص و اغلب آمیخته با رانت و فساد اجرا شده که با الگوی اصلی همخوانی ندارد. بنابراین باید مراقب بود.

او کتاب «اجماع لندن» را فرصتی برای بازکردن فضای گفت‌وگو در جامعه ایران دانست و خاطرنشان کرد: وقتی یک جریان درونی اقتصاد جریان اصلی، پس از دهه‌ها شکست، خودش به نقد می‌پردازد و راه اصلاح را پیش می‌کشد، برای ما فرصتی ایجاد می‌کند تا بر اساس آن، گفت‌وگوهای اجتماعی را درباره مسائل مهمی مانند کاهش نابرابری، افزایش انسجام اجتماعی و کاهش آسیب‌های اجتماعی پیش ببریم. این کتاب می‌تواند در این مسیر نظری، به ما کمک کند.