«وام رهن معکوس، ابزاری برای تأمین امنیت مالی سالمندان»

فقــر در دوران ســالمندی یکــی از بدتریــن وجــوه فقــر در هــر جامعــه  اســت؛ ســالمندان، کــه به لحــاظ جســمی فاقــد توانایــی لازم بــرای اشــتغال بــه فعالیت هــای اقتصــادی و کســب درآمــد هســتند، اگــر به انــدازۀ کافــی از طریــق نظام بازنشســتگی یــا به صــورت شــخصی بــرای دوران ســالمندی خــود پس انــداز نکرده باشــند، بــه دلیــل افزایــش هزینه های درمانــی و نگهــداری بــا کمبــود درآمــد مواجــه می شــوند. در صورتــی کــه مکانیســم های جبرانــی کافــی بــرای این اقشــار وجــود نداشــته باشــد، فقــر ســالمندی رخ می دهــد کــه هــم از نظــر فــردی و هــم از نظــر اجتماعــی فاجعه بــار اســت.

واقعیت این است که مستمــری ها تنها یا مهم ترین منبع درآمدی بسیاری از سالمنـدان هستنـد: بسیـاری از سالمنـدان برای تأمین  متکی به مستمری ها هستند. از این ً هزینه های فزایندۀ خود صرفا روست که موضوع کفایت مزایا یکی از مؤلفه های مهم اثرگذار بر فقر درآمدی سالمندان است. کفایت مزایا نشان می دهد که میزان مزایای دریافتی بازنشستگان تا چه اندازه کفاف هزینه های زندگی شان را می دهد. عوامل زیادی وجود دارند که باعث می شوند مزایای دریافتی سالمندان به تنهایی برای پوشش هزینه های آن ها کافی نباشد.

این عوامل به شرایط اقتصاد کلان کشور مربوط هستند: به عنوان مثال، در شرایط تورمی، که هزینه های زندگی با رشــد فزاینده ای افزایش می یابد، احتمال اینکه مزایا برای حفـظ زندگی استاندارد سالمندان مکفی باشد کاهش می یابـد. دستۀ دوم عوامل به ویژگی های نظام تأمین اجتماعی یک کشور برمی گردند: در غیاب نظام تأمین اجتماعی چندلایه، که بتواند افراد را در لایه ها و سطوح مختلف پوشش دهد، احتمال مواجه شدن با عدم کفایت مزایا افزایش می یابد؛ در شرایطی که  صندوق های بیمه ای توازن درآمد و هزینۀ مزایا معین  (DB-PAYG) ًماهیتا با سالمندی جمعیت ناپایدار می شوند و انجام اصلاحات ضروری و اجتناب ناپذیر می گردد، کفایت مزایا به خطر می افتد. دستۀ سوم عوامل معطوف به ویژگی های فردی است: برخی افراد ممکن است، به دلیل نوع نگاه به آینده (کوته بینی) و یا با انگیزۀ کاهش حق بیمه، درآمد مشمول حق بیمۀ خود را کم اظهار کنند که منجر به سطح پایین مستمری ها در دوران سالمندی می شود.

کشورها، برای عبور از این چالش و ایجاد اطمینان از وجود درآمد کافی در دوران سالمندی، مجموعه ای از رویکردها را برگزیده  اند که از مهم ترین آن ها می توان به این موارد اشاره کرد:

• توسعۀ نظام تأمین اجتماعی چندلایه و تقویت لایه های حمایتی برای سالمندان کم درآمد و لایه های تکمیلی برای تضمین پس انداز کافی سالمندان با درآمد بالا برای حفظ استاندارد زندگی قبل از اشتغال
• توسعۀ ابزارهای مالی مکمل جهت ایجاد منابع جدید درآمدی برای سالمندان.

این گزارش به معرفی یکی از ابزارهای مالی آزموده شده در برخی کشورها برای ایجاد درآمد در دوران سالمندی اختصاص دارد: وام رهن معکوس. بسیاری از سالمندان، گرچه فاقد جریان درآمدی کافی هستند، مسکنی باارزش دارند که در آن زندگی می کنند. وام رهن معکوس این شرایط را برای سالمندان صاحبخانه فراهم می کند که، در ازای به رهن گذاشتن تمام یا بخشی از ارزش منزل مسکونی خود، مبلغی را به صورت یکجا یا جریان درآمدی دریافت کنند، بدون آنکه مجبور باشند محل  قامت خود را ترک کنند. این ابزار، که ابتدا در دهۀ 60 میلادی در ایالات متحده طراحی و اجرا شد، به مرور در بسیاری از کشورها رایج شد که از آن جمله می توان به بریتانیا، کرۀ جنوبی، استرالیا، کانادا، لهستان و اسپانیا اشاره کرد. گزارش حاضر، ضمن معرفی وام رهن معکوس به عنوان ابزاری برای تأمین امنیت درآمدی سالمندان، تجارب کشورهای یادشده را در اجرای این طرح مرور می کند تا از این رهگذر برخی درس های مهم از به کارگیری این ابزار در کشورها استخراج شود.